Heri Priyatmoko
Penulis Kolom

Dosen Sejarah, Fakultas Sastra, Universitas Sanata Dharma. Penulis buku “Keplek Ilat: Wisata Kuliner Solo”

Sepotong Cerita Taman Kota Surakarta

Taman Balekambang

Sebubar menghadiri perkawinan adiknya, Idayati, dengan Ketua Mahkamah Konstitusi (MK) Anwar Usman, tanpa dinyana Presiden Joko Widodo menyambangi Taman Balekambang (26/5/2022). Dalam kunjungan singkat itu, mantan walikota Solo itu hendak melihat geliat aktivitas para seniman, terutama pemain seni rakyat seperti wayang orang, ketoprak, reog, dan seni tradisi.

Di taman hijau nan jembar tersebut, sehari-hari publik dihibur oleh tontonan ketoprak. Di ruang bersejarah ini pulalah, di masa lalu dagelan Srimulat yang dibentuk Teguh Slamet Rahardjo berjaya dan berhasil mengocok perut penonton.

Dari waktu ke waktu, Balekambang menjadi oase bagi masyarakat Surakarta dan sekitarnya.

Taman kota yang didirikan oleh Mangkunegara VII tahun 1921 itu merupakan “anugerah” bagi penghuni wilayah Surakarta. Selain tempat mengusir penat, ruang di Solo utara ini dibuat untuk paru-paru kota.

Pengertian “balekambang” ternyata dijumpai juga dalam cerita dunia Islam, tak hanya hidup dalam kisah pewayangan dan candi. 

Sekelumit kisah tersebut terpacak dalam Kuran Jawi yang digarap Bagus Ngarpah tahun 1905. Berikut ini cuilan ceritanya:

Nabi Suleman dhawuh marèni ênggone Ratu Bulkis nyêmbah liyane Allah, iya iku nyêmbah srêngenge, satêmêne Sang Ratu Bulkis ing dina iku isih kalêbu wong kaphir. Ratu Bulkis banjur didhawuhi: He Ratu Bulkis, saiki malêbua ing balekambang, (sabrangane marang balekambang mau tinutup ing kaca, nanging ora katara), panyanane Ratu Bulkis, sabrangan mau banyu kang sawatara jêrone, ora wêruh yèn ana tutupe kaca. Ratu Bulkis banjur cincing dhuwur nganti katon kempole loro pisan (tuhu nêngsêmake). Nabi Suleman dhawuh: He Ratu Bulkis, iku karêtêg kaca, kowe ora susah cincing.” 

Baca juga:  Pesan Kiai A’la untuk Presiden Jokowi

Padusan

Dalam tradisi Islam Nusantara, dikenal budaya padusan jelang puasa Ramadan. Nah, selain pemandian Langenharjo dan umbul Pengging, kolam Balekambang di masa lampau rupanya dipakai juga oleh masyarakat lokal untuk padusan.

Fakta sosial ini diabadikan oleh jurnalis majalah Kajawèn edisi Desember 1935: ”Sabên taun ing măngsa padusan, inggih punika tanggal kaping 29 Ruwah, sampun dados kalimrahanipun, para neneman sami sênêng-sênêng, utawi plêsir dhatêng papan dununing pasiraman. Tumrap ing kitha Surakarta, manawi kalêrês ing dintên kasbut ing nginggil wau sami dhatêng Balekambang, Manahan, bawah Mangkunagaran, dhatêng Langênharja, wontên ing bêngawan sangajênging pasanggrahan dalêm Kangjê Sinuhun ing Surakarta, wontên ingkang dhatêng Pêngging, ugi kagungan dalêm pasiraman, ing papan ngriku têmtu rame, kathah sangêt para neneman utawi lare sami lumban wontên ing umbul utawi balumbang, ingkang pancèn sampun kasadhiyakakên kangge padusan”. 

Solo sekitarnya merupakan daerah yang surplus air, sehingga mendorong para pembesar kota untuk menyiasatinya.

Air yang galibnya menyebabkan bencana banjir, diupayakan pula untuk mengairi persawahan dan selokan. Pembuatan Balekambang salah satunya untuk menjawab persoalan tersebut.

Kenyataan ini digambarkan dalam catatan lawas dari sastrawan Yasawidagda berjudul Bocah Mangkunagaran (1937):

wetan blumbang sinung wisma sri kadulu, dununging panglipur sêdhih, wayang wong kêthoprak umyung, muwuhi langêning wêngi, mawèh gambiraning batos. Lir sinapon gêla panggrantêsing kalbu, lamun ngambah Partini Tin, Kêbon Tirtayasa kasub, Balekambang binotrawi, wadhuk wadhah banyu tandhon. Kang minăngka panjaganing jro praja gung, dimèn ajêg kilèn warih, pinrih rêsik rêgêd larut, kalis sakèhing sêsakit, pinayungan karahayon

Baca juga:  Kelenteng dan Masjid Bersanding di Bangka, Simbol dan Nilai Kerukunan

Taman Balekambang di era kolonial berhasil mencuri hati seniman asing untuk singgah, bahkan dijadikan latar untuk berekspresi.

Pelukis bernama Peter Martin Lampel yang berasal dari Jerman kesemsem dengan keindahan ruang Balekambang. Di samping melukis di tempat yang teduh ini, ia menikmati tontonan wayang orang.

Baiklah, saya sedorkan buktinya: Kajawi ngarang lan anggambar Tuwan Lampêl ugi nate ngarang senariyo (urut-uruting gambar) nipun pilêm Jêrman kalih ingkang misuwur sangêt, sarta rumiyin ing tanah Jawi ngriki sampun nate kapitongtonakên inggih punika pilêm Kameradschaft (kêkancan) tuwin Westfront 1918, ingkang anggambarakên kawontênan lan tandangipun para prajurit Jêrman ingkang sami pêrang wontên ing tapêl watês sisih kilèn (nagari Prancis). Tuwan Pètêr Martin Lampêl pinuju anggambar putra dalêm Sampeyan Dalêm Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, Bandara Radèn Mas Santosa Nata Suparta, ing Balekambang, Surakarta.”

Seorang juru warta turut memberitakan keberadaan pelukis Jerman di Balekambang ini:

Saking sih kadarman dalêm Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, Tuwan Lampêl kaparingan ênggèn wontên ing taman Balekambang, Kêbon Tirtayasa. Ing taman Balekambang punika papan among sênêng, wontên panggenan kangge mitongtonakên kêthoprak saha ringgit tiyang, tumrapipun tiyang ahli kagunan utawi anggambar panggenan ingkang kados makatên punika sakeca kangge milih gagrag tuwin wêwangunan (Kajawèn, 02 April 1938).

Baca juga:  Memaafkan Abu Bakar Ba'asyir

Jika mencermati sepotong kisah di atas, keberadaan taman hijau sejatinya selalu mengikuti perkembangan suatu kota.

Dalam sebuah sarasehan yang dihelat oleh panitia peringatan seabad Taman Balekambang beberapa bulan silam, saya menegaskan bahwa Gusti Mangkunegara VII kala itu membangun ruang publik bukan untuk dirinya dan keluarganya sendiri semacam taman sari keraton, melainkan dimanfaatkan untuk khalayak. 

Tak melulu faktor makanan dan gaya hidup, ruang publik ini merupakan syarat masyarakat untuk hidup sehat. Di tempat yang eyup inilah, warga kota mengikis stres akibat tekanan pekerjaan dan himpitan hidup.

Sebab itulah, keberadaan taman kota harus kita rawat. Jangan sampai program revitalisasi menghancurkan ”ruh” taman dan menjauhkannya dari publik.

 

Katalog Buku Alif.ID
Apa Reaksi Anda?
Bangga
0
Ingin Tahu
0
Senang
0
Terhibur
0
Terinspirasi
0
Terkejut
0
Lihat Komentar (0)

Komentari

Scroll To Top